Toccata and Fuge in d

Het hele oeuvre van Bach blinkt door de eeuwen heen uit in de intellectuele complexiteit, de qua vorm onvergelijkbaarheid en de muzikale veelzijdigheid ervan. Aan hem moeten alle volgende componisten zich meten. Hij heeft de taal van de muziek tot een universele hoogte verheven, waarvan de meer dan persoonlijke geldigheid tijdloos en over alle verdere artistieke en maatschappelijke ontwikkelingen heen in de diepste zin van het woord „begrijpelijk“ blijft. Bachs geestelijke werken zijn op zijn best interpretaties van bijbels-goddelijke uitleggingen, dus diepe, met het geloof verbonden muzikale preken. In zijn pure instrumentale oeuvre bereikt hij een hoogste intellectuele intensivering, die echter vanwege de nadrukkelijke betekenis qua klank rechtstreeks doordringt tot in de ziel van zijn toehoorders.

Zijn „Toccata en Fuge in d-Moll“ (“Toccata en fuga in d-mineur”) is zeker het bekendste orgelwerk uit de gehele Europese muziekgeschiedenis. Daarbij zijn er ook altijd weer muziekwetenschappelijke bedenkingen geweest bij het auteurschap van Bach: de componist zou mogelijk een werk van zijn leerling Johann Peter Kellner (1702-1772) hebben geplagieerd of bewerkt.

Deze twijfels worden gegrond met de voor Bach-werken atypische eenvoudige harmoniek, de zich opstapelende octaaf- en kwintparallellen en ietwat parafraseachtige formele opbouw van het gehele werk. In het muziekwetenschappelijk onderzoek wordt echter ook toegegeven, dat het zou kunnen gaan om een tussen 1703 en 1707 in Arnstadt ontstaan vroeg werk of om een later opgeschreven vrije improvisatie van Bach. Zoals deze destijds zoals gewoonlijk werd vereist, als bewijs van spontane speel-technische en muzikale bekwaamheid op het orgel. Na drie schreeuwerige motieven bouwt zich over een orgelpunt een septiemakkoord op. Daarmee klinkt reeds het bepalende muzikale materiaal, waar het gehele werk zich uit ontwikkelt. Als arpeggio vormt het de formeel geordende basis tussen snelle en in hoge mate virtuoze parallelle bewegingen. Spannende contrasten komen voor de dag uit diepe, donkere uithalen en tot in het extreme opgevoerde loopjes in de hoogste registers. Een belangrijk formeel element van het werk is een cascade-achtige van de kwint tot de leidtoon snel dalende onvolledige toonladder en een aan de vioolliteratuur ontleende tweestemmige compositietechniek, ook wel bariolage-techniek (Frans: bariolage = afwisseling) genoemd, waarin een verdere stem wordt toegevoegd aan liggende of repeterende tonen door de positie te wijzigen en daardoor de klankkleur. Ook in de fuga gebruikt Bach deze formele techniek. Hij ziet daarin dus af van een stretto van stemmen en geeft dit deel meer vorm in een vrije fantasie, waarvan de ductus door ingevoegde intermezzo’s een opvrolijking ondergaat. Aan het eind wordt in een slotcrescendo de improvisatiekracht van de inleidende toccata nog een keer ingezet. „Toccata en Fuge in d-Moll“ is talloze malen voor vrijwel alle instrumentale bezettingen bewerkt. In een congeniale aanpassing voor grote symfonische blaasorkesten heeft Siegmund Goldhammer dit werk buitengewoon kleurrijk geïnstrumenteerd, de indruk van improviserende heftigheid nog versterkt en aan het werk daardoor het karakter van een groot romantisch en bezield orgel verleend.